Travma sonrası stres ya da posttravmatik stres nedir? Travma sonrası stres'de psikolog yardımı almak gerekli midir?
Deprem, ölüm ve benzeri travmalar sonrası değişik psikiyatrik rahatsızlıklar ortaya çıkabilir. Bu ruhsal rahatsızlıklar arasında sıklıkla görülenler travma sonrası stres bozukluğu, depresyon, anksiyete, normal olmayan yas tepkisi veya uzamış yas tepkisidir. Bütün psikiyatrik rahatsızlıklar travma ile alevlenebilir ancak görülme sıklıkları yukarıda sayılan hastalıklara göre daha seyrektir. En çok şikayet edilen belirti ise uyku bozukluğudur. Uyku bozukluğunun tek başına görülmesi nadirdir, genelde değişik ruhsal rahatsızlıklara eşlik eden bir bulgudur (depresyon, anksiyete gibi ruhsal rahatsızlıklarda olabileceği gibi astım, kalp yetmezliği gibi bedensel hastalıklara da eşlik edebilir). Uyku bozukluğu ortaya çıktığında altta yatan nedenin mutlaka araştırılması gerekir. Bu durumda en iyisi uzmanlardan yardım istemektir.
Depremi ya da travmayı direk yaşamış ve yakınlarını, evini, işini veya bir organını kaybetmiş kişilerde görülebilecek psikiyatrik sorunlar iki boyutta incelenmelidir:
1.Travmaya maruz kalma sonucu ortaya çıkan akut stres tepkisi veya travma sonrası stres bozukluğu.
2.Travmada yakınlarını, evini, işini kaybetme sonucu ortaya çıkan yas tepkisi veya patolojik yas tepkisi.
Akut stres tepkisi ve travma sonrası stres bozukluğu
Aşırı stres yaratan bir durumla karşılaşma kişide çaresizlik duygusu ve korku yaratır. Depremle karşılaşan kişilerde ilk tepki halk arasında “şok olma” şeklinde tanımlanır. Kişi şaşkınlık içindedir, donakalır, ne yaptığının çok farkında değildir. Olayı hatırlamak istemez, bulunduğu yerden uzaklaşmaya çalışabilir veya amaçsız hareketlerde bulunabilir. Bir müddet sonra durumun farkına varır, başına gelenleri hatırlar ve felaketin boyutlarını kavramaya başladığında akut stres tepkisi gelişir.
Akut stres tepkisi
1.İlk dört haftada ortaya çıkar ve 2 gün-4 hafta sürer.
2.Travmatik olay zihinde tekrar tekrar yaşanır (flash back). Gün içinde deprem görüntüleri aniden akla gelebilir. Travmayla ilgili düşünceler zihni yoğun olarak meşgul edebilir ve istemli olarak bu düşüncelerden uzaklaşılamaz. Veya sürekli olarak deprem oluyormuş gibi hissedilebilir.
3.Belirgin uyarılmışlık durumu vardır (ani ses duyulması ile korku, kaygı ve heyecanda artma gözlenmesi gibi). Uyku bozukluğu sıktır ve uykuya dalma güçlüğü, uykudan sık sık uyanma veya erken uyanıp tekrar uyuyamama şeklinde olabilir. Uykuda depremle ilgili kabuslar sıktır ve kabusla uyanma olabilir.
4.Travmaya uğrayan kişilerde belirgin uyarılmışlık hali ve aşırı duygusal tepkiler verme veya aksine duygusal olarak tepki vermeme görülebilir. Kişi korku ve çaresizlik içindedir, umutlarını, geleceğini yitirmiştir, yaşadıklarına inanamamaktadır, aşırı sinirlilik ve ani öfkelenme olabilir. Bazen duygularını yitirmiş gibi hissedebilir, ağlayamaz, duygularını ifade edemez.
5.Dikkat toplama güçlüğü sıktır. Kişiler dalgınlık ve unutkanlıktan yakınırlar. Deprem anı ve yaşananları hatırlayamama olabilir.
6.Depremi hatırlatan durum, kişi ve yerlerden uzaklaşma çabası vardır. Bazen kişinin isteği ve iradesi dışında uzaklaşma çabası olabilir. Bir hastamız depremle ilgili konuşmalar başladığında bayıldığını aktarmıştı. Bu da kişinin isteği dışında gerçekleşen bir çeşit uzaklaşma çabasıdır. Depremin yaşandığı yere tekrar dönmeme isteği olabilir. 17 ağustos depremi çoğu kişiyi yatak odasında yakaladığı için çoğu hastamız yatak odasına giremediklerini ve başka yerde yattıklarını belirtmiştir.
7.Bedensel yakınmalar sıktır (yaygın ağrılar, çarpıntı, nefes darlığı, bayılma gibi).
8.Yeni yaşanan olaylar ve görülen yerler için aynı olayı tekrar yaşıyormuş gibi veya aynı yeri daha önce de görmüş gibi hissedilebilir. Kişi kendi bedenini değişiyormuş gibi algılayabilir. Yüzü başkalaşıyor, elleri büyüyormuş gibi gelebilir.
9.Olaya bağlı suçluluk duygusu olabilir.
Bu durum normalde bir bozukluk olarak tanımlanamaz. Travmayı yaşayan veya tanık olan herkeste az veya çok görülebilir. Normalde beklenen zaman içinde belirtilerin azalarak kaybolmasıdır. Ancak bu belirtilerin daha geç ortaya çıkması ve daha uzun sürmesi normal değildir ve değerlendirilmesi gerekir. Belirtilerin uzun sürmesi durumunda travma sonrası stres bozukluğundan bahsedilir ve bu durumun tedavi edilmesi gerekir. Tedavi edilmediği taktirde kişinin iş yaşamını, aile yaşamını ve toplumsal ilişkilerini olumsuz yönde etkiler.Deprem sonrası herkeste aynı bozukluk ortaya çıkacak diye düşünmek yanlıştır. Travma herkesi aynı oranda etkilemez. Çocuklar, yaşlılar, bedensel hastalığı olanlar, evi ağır derecede hasar görenler ve ekonomik durumu iyi olmayan kişiler depremden daha fazla etkilenir. Daha önce psikiyatrik hastalık geçirmiş kişilerin tekrar hastalanma riski daha fazladır.
Travma sonrası stres bozukluğu travma yaratan durumu örneğin depremi takiben 1 hafta ile otuz yıl içinde görülebilir. Belirtiler zaman içinde azalma veya artma gösterebilir. Özellikle stres yaratan durumda belirtilerde artma olur. Erken tanı konması ve çevresel desteğin iyi olması tedavide başarı şansını artırır.Depremde evi yıkılan, veya hasar gören, yakınlarını kaybeden kişilere öncelikle yapılması gereken barınma beslenme ihtiyaçlarının sağlanmasıdır. Mümkün olan en kısa sürede zorunlu ihtiyaçların karşılanması ve normal günlük yaşama dönmeye çalışma daha sonra ortaya çıkabilecek psikiyatrik sorunların azalmasına yardımcı olur.Travma sonrası stres bozukluğu tedavisinde ilaç kullanımının yanında psikoterapi önerilmektedir.
Normal yas tepkisi, normal olmayan veya uzamış yas tepkisi
Büyük kayıplardan sonra kişilerde görülen psikolojik tepkilere yas denilmektedir. Kayıp terimi ile anlatılmak istenen yakınların ölümü yanında kişinin bir organını, beslediği hayvanları, malını veya işini kaybetmesi v.b. dir. Yas tepkisi kayba uğramış herkeste görülür ancak kişiden kişiye değişebileceği gibi kültürler arasında da farklılık gösterir.Sevilen birinin, bir yakının veya malın kaybından sonra ilk tepki şok olma duygusudur. Kişi duygularını yitirmiştir ve şaşkındır. Olanlara anlam veremez, inanamaz. Olanları anlamaya başladığında ağlayarak yas tutma sürecine girer. Yemek yiyemez, uyuyamaz, insanlarla konuşmak istemez. Çevreye ilgi azalmış ve dikkat toplama güçleşmiştir. Uyku düzensizleşmiştir ve kaybedilen kişi veya nesne ile ilgili rüyalar sıktır. Kişi kabusla uyandığında yaşadıklarının gerçek veya rüya olup olmadığını anlayamaz.Bazen kaybedilen kişiye karşı duyulan hisler o kadar kuvvetli olabilir ki yas tutan, ölenin sesini duyduğunu veya kendisini gördüğünü söyleyebilir. Bunun normal sayılabilmesi için kişinin bu durumun gerçek olmadığını kabul etmesi gerekir.
Yas tepkisi dört evrede izlenir:
1.Evre: Yasın erken evreleridir. Kişi hiçbir şey hissedemediğini söyler ve yaşadıklarını protesto eder. Olayı olmamış gibi kabul eder, oldukça öfkelidir.
2.Evre: Tüm dikkat ölen kişiye yönelmiştir. Onunla ilgili anlatılanları dikkatle dinler, zihninde onunla ilgili anıları tekrar tekrar yaşar. Bu nedenle günlük işlerini sürdüremeyebilir. Bu dönem birkaç ay ile birkaç yıl arasında değişir.
3.Evre: Ölüm gerçeği kabul edilmeye başlamıştır. Sonuçta kişinin ölmüş olduğu ve zihindeki anıların da gerçekte anı olduğu algılanır. Anılardan uzaklaşma başlar. Ölüm gerçeğini kabul etmeye bağlı olarak derin üzüntü ve hayal kırıklığı yaşanır. Uyku bozuklukları, iştahsızlık ve kilo kaybı sıktır. Yaşam anlamını yitirmiştir.
4.Evre: Yeniden yapılanma evresidir. Kişinin yas duygusu zamanla azalır ve normal yaşama dönmeye başlar. Ölen kişiye ait üzüntü verici anıların yanında bu kişinin eğlenceli yanları da hatırlanır. Artık ölen kişi her yönü ile zihinde yer etmiştir.
Normal olmayan yas birkaç şekilde görülebilir:
·Süre beklenenden uzun olabilir
·Normal süre içinde kişi kaybın ardından kendini öldürmek isteyebilir
·Kişinin gerçekle bağlantısı kopabilir, hayal görme veya normalde olmayan sesleri işitme görülebilir v.b.
·Aslında kişinin ölmediğine hala yaşıyor olduğuna veya bunun aksine öldürülmüş olduğuna inanma olabilir (gerçekte böyle olmadığı halde).
·Kayba bağlı suçluluk duygusu olabilir.
Deprem, sel, yangın gibi doğal afet sonrası ortaya çıkan kayıplara bağlı görülen normal olmayan yas tepkileri sıktır. Depresyonla yas birbirine çok benzer, ayırımı güçtür ve bazen yas tepkisi depresyona dönüşebilir.
Çocuklarda da yas tepkisi yetişkinlerin tepkisine benzer. İlk evrede çocuk olayı kabul etmek istemez. Ağlar, hırçınlaşır, kaybettiği yakınını arar. İkinci evrede kaybı fark etmeye başlar, umutsuzluğa kapılır, durgunlaşır, çevreye tepki vermez, çevresi ile ilgilenmiyormuş gibi görülür. Son evrede kaybı kabul eder ve kaybettiği kişinin yerine başkasını veya başkalarını koymaya çalışır. Çocuklarda kaybettiği kişinin yerine başkasını koymaya yardımcı olmak gerekir. Örneğin anne veya babasını kaybetmiş bir çocukta kaybettiği kişinin yerine onun bakımını üstelenecek ,onu sahiplenecek bir yetişkinin bulunması çocuğun kayıp duygusuyla baş etmesi açısından çok önemlidir. Bu kişi hiçbir zaman anne ve babasını yerini alamayacaktır ancak kendisini koruyan kollayan kişilerin varlığını algılayarak kendisini güvende hissedecektir.
Eğer siz de travma sonrası stres ya da posttravmatik stres yaşıyorsanız ben ve ekibim İzmir'de 30 yıllık klinik psikoloji tecrübemiz ile sizlere yardımcı olmaktan mutluluk duyarız. Lütfen telefon yoluyla randevu alınız. Saygılarımla...
Dr. Psikolog Murat SARISOY
Uzman Klinik Psikolog
Randevu almak için 7/24 DANIŞMA HATLARIMIZ
Ekibimiz Hakkında Bilgi Almak İçin BİZ KİMİZ ?
İzmir Psikolog - Gökyüzü Psikoterapi Enstitüsü Merkezimizin yeri için KONUM
Psikolog Dr. Murat SARISOY Hakkında Tarafsız Tavsiye Sitesinde Yazılan TAVSİYELER
Yazdığım ve basılmış kitapları görmek için KİTAPLARIM linkini inceleyiniz.
- Etik, Bilimsel yaklaşımımız ve tam 30 yılllık tecrübemizle yanınızdayız...
Danışma ve Randevu Hatlarımız:
- 0 232 464 00 60
- 0 534 670 23 73
- 0 554 580 25 10